|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ అష్టత్రింశస్సర్గః

తతః స కపిశార్దూలః తేన వాక్యేన హర్షితః|
సీతామువాచ తత్ శ్రుత్వా వాక్యం వాక్య విశారదః||1||

స|| తతః తత్ వాక్యం శ్రుత్వా తేన వాక్యేన హర్షితా వాక్య విశారదః కపిశార్దూలః సీతాం ఉవాచ||

ఆప్పుడు ఆ మాటలు వినిన మాటలాడుటలో విశారదుడైన వానరోత్తముడు సీతతో ఇట్లు పలికెను.

యుక్తరూపం త్వయా దేవి భాషితం శుభదర్శనే|
సదృశం స్త్రీస్వభావస్య సాధ్వీనాం వినయస్య చ||2||
స్త్రీత్వం న తు సమర్థ హి సాగరం వ్యతివర్తితుమ్|
మా మధిష్ఠాయ విస్తీర్ణం శతయోజన మాయతమ్||3||
ద్వితీయం కారణం యచ్చ బ్రవీషి వినయాన్వితే|
రామాత్ అన్యస్య నార్హామి సంస్పర్శమితి జానకి||4||
ఏతత్ తే దేవి సదృశం పత్న్యాస్తస్య మహాత్మనః|
కా హ్యాన్యా త్వా మృతే దేవి బ్రూయాత్ వచన మీదృశమ్ ||5||
శ్రోష్యతే చైవ కాకుత్‍స్థః సర్వం నిరవశేషతః|
చేష్ఠితం య త్వయా దేవి భాషితం మమచాగ్రతః|| 6||

స|| హే శుభదర్శనే దేవి త్వయా భాషితం యుక్తరూపం సదృశం స్త్రీ స్వభావస్య సాద్వీనాం వినయస్య చ||మమ అధిష్ఠాయ శతయోజనం విస్తీర్ణం సాగరం వ్యతివర్తితుం స్త్రీత్వం న సమర్థం హి ||హే జానకీ వినయాన్వితే ద్వితీయం కారణం యత్ బ్రవీషి రామాత్ అన్యస్య సంస్పర్శం న అర్హామి ఇతి తత్ || దేవి ! ఏతత్ మహాత్మనః పత్న్యాః తస్య సదృశం | త్వం ఋతే అన్యాః కాః ఈదృశం వచనం బ్రూయాత్ ||కాకుత్‍స్థః సర్వం దేవి త్వయా యత్ చేష్టితం మమాగ్రతః భాషితం చ సర్వం నిరవశేషతః శ్రోష్యతే||

'ఓ మంగళశ్వరూపీ అయిన సీతా ! నీవు చెప్పిన మాటలు యుక్తము. అవి స్త్రీరూపమునకు స్వభావమునకు సాధ్వి యొక్క నమ్రతకు అనుగుణముగా ఉన్నాయి. నాపై ఎక్కి నూరు యోజనముల విస్తీర్ణము కల సాగరము దాటుట సహజముగా స్త్రీలకు కాని పని. వినయముతో మూర్తీభవించిన ఓ జానకీ ! నీవు చెప్పిన రెండవకారణము రాముని కాక ఇతరపురుషుని తాకను అన్నది. అది మహాత్ముడైన పత్నికే సదృశము. నీవు తప్ప ఇంకెవరూ ఇటువంటి మాటలు చెప్పరు. కాకుత్‍స్థుడు ఇక్కడ జరిగినది అంతా నాముందు జరిగిన భాషణ శేషము లేకుండా వినును".

కారణైర్బహుభిర్దేవి రామప్రియ చికీర్షయా|
స్నేహప్రస్కన్న మనసా మయైతత్ సముదీరితమ్||7||
లంకాయా దుష్ప్రవేశత్వాత్ దుస్తరత్వాన్మహోదధే|
సామర్థ్యాత్ అత్మనశ్చైవ మయైతత్ సముదీరితమ్||8||
ఇఛ్ఛామి త్వాం సమానేతుం అద్యైవ రఘుబంధునా|
గురుస్నేహేన భక్త్యా చ నాన్యథైతత్ ఉదాహృతమ్||9||
యది నోత్సహసే యాతుం మయా సార్థ మనిందితే|
అబ్జిజ్ఞానం ప్రయచ్ఛ త్వం జానీయాత్ రాఘవో హి తత్||10||

స|| దేవి బహుభిః కారణైః రామప్రియచికీర్షయా స్నేహప్రస్కన్న మనసా మయా ఏతత్ సముదీరితం ||లంకాయా దుష్ప్రవేశత్వాత్ మహోదధేః దుస్తరత్వాత్ ఆత్మనః సామర్థ్యాశ్చైవ మయా ఏతత్ సముదీరితం || గురుస్నేహేన భక్త్యాచ త్వాం రఘుబంధునా అద్యైవ సమానేతుం ఏతత్ ( కథితం) న అన్యథా ఉదాహృతం || అనిందితే మమసార్థం యాతుం న ఉత్సహే యది తతః యత్ రాఘవః జానీయాత్ (తత్) అభిజ్ఞానం త్వం ప్రయచ్ఛ||

' ఓ దేవి అనేక కారణముల వలన రామునిపై కల ప్రేమతో , అయనకు ప్రీతి కలిగించవలననే మనస్సుతో నాచేత ఈ విధముగా చెప్పబడినది. లంకాప్రవేశము దుష్కరము కనుక, దాటుటకు సాధ్యముకాని మహాసాగరము వలన, నాకు కల సామర్థ్యము వలన ఇది చెప్పబడడమైనది. గురుస్నేహము పై భక్తితో నిన్ను ఈ దినమే రాఘవునితో చేర్చుటకు ఈ విధముగా చెప్పబడడమైనది. ఇంకేమీ కారణములేదు. దోషములు లేని ఓ సీతా నాతో వెళ్ళుటకు ఇష్టము లేనిచో అప్పుడు రాఘవునకు తెలియునట్లు ఒక అభిజ్ఞానమును ఇవ్వుము.'

ఏవముక్తా హనుమతా సీతా సురసుతోపమా|
ఉవాచ వచనం మందం భాష్పప్రగ్రథితాక్షరమ్||11||
ఇదం శ్రేష్ఠం అభిజ్ఞానం బ్రూయాస్త్వంతు మమ ప్రియమ్|

స|| ఏవం ఉక్తా హనుమతా సురసోపమా సీతా భాష్ప ప్రగ్రథితాక్షరం వచనం మందం ఉవాచ||త్వం ఇదం శ్రేష్ఠం మమ ప్రియం అభిజ్ఞానం బ్రూయాస్తు |

ఈ విధముగా హనుమంతునిచే ప్రేరేపింపబడిన సురలతో సమానమైన సీత కన్నీళ్ళతో తడబడిన మాటలతో మందస్వరముతో ఇట్లు పలికెను. " నీకు ఈ శ్రేష్ఠమైన నా ప్రియునకు తెలిసిన ఆభిజ్ఞానము చెప్పెదెను.'

శైలస్య చిత్రకూటస్య పాదే పూర్వోత్తరే పురా||12||
తాపసాశ్రమవాసిన్యాః ప్రాజ్యమూలఫలోదకే|
తస్మిన్ సిద్ధాశ్రమే దేశే మందాకిన్యా హ్యదూరతః||13||
తస్యోపవనషండేషు నానాపుష్పసుగంధిషు|
విహృత్య సలిలక్లిన్నా తవాంకే సముపావిశమ్||14||

స|| పురా పూర్వోత్తరే శైలస్య చిత్రకూటస్య పాదే ప్రాజ్ఞమూలఫలోదకే తస్మిన్ సిద్ధాశ్రమే దేశే మందాకిన్యాం అదూరతః తాపసాశ్రమవాసిన్యాః మః|| తస్య ఉపవనసండేషు నానాపుష్పసుగంధిషి సలిలక్లిన్నా విహృత్య తవాంకే సముపావిశం||

' చిత్రకూట పర్వతముయొక్క ఈశాన్యభాగములో , జలమూలఫలములు సమ్మృద్ధిగా వున్న పర్వతపాదప్రాంతములో, సిద్ధాశ్రమములు కలప్రదేశములో, మందాకినీ నదికి దగ్గరలో తాపసాశ్రమ వాసుల వలె ఉండెడివారము. అక్కడి పుష్పపరిమళాలతో నిండిన ఉపవనములలో విహరించి నీ వడిలో పడుకొనినదానను.

తతో మాంస సమాయుక్తో వాయసః పర్యతుండయత్|
త మహం లోష్టముద్యమ్య వారయామి స్మ వాయసమ్||15||
దారయన్ స చ మాం కాకః తత్రైవ పరిలీయతే|
న చాప్యుపారమన్ మాంసాత్ భక్షార్థి బలిభోజనః||16||
ఉత్కర్షానాం చ రశనాం క్రుద్ధాయాం మయి పక్షిణి|
స్త్రస్యమానే చ వసనే తతో దృష్ట్వా త్వయా హ్యహమ్||17||

స|| తతః మాంససమాయుక్తః వాయసః పర్యతుండయత్ | అహం లోష్టం ఉద్యమ్య తం వాయసం వారయామి స్మ|| సః కాకః మామ్ దారయన్ తత్రైవ పరిలీయతే | భక్ష్యార్థి బలిభోజనః మాంసాత్ న ఉపరిమత్ చ అపి ||మయి పక్షిణి కృద్ధాయామ్ వసనే స్త్రస్యమానే చ రశనామ్ ఉత్కర్షన్యాం చ తతః త్వయా అహం దృష్టా||

అప్పుడు ఒక వాయసము మాంసపు ముక్కతో దానిని మాటిమాటికి తన ముక్కుతో పొడుస్తూ ఉండెను. నేను ఒక మట్టిబెడ్డతో దానిని వారించుతున్నదానను, ఆ కాకి నా చుట్టు తిరుగుతూ నన్ను పొడుఛుటకు ప్రయత్నము చేసెను. తినుటకు కోరికగల ఆ కాకి మాంసఖండమును వదలలేదు. నేను ఆ పక్షిపై కోపముతో వున్న జారిన పమిటను సరిచేసుకొనుచున్ననన్ను నీవు చూచితివి.

త్వయాపsహసితా చాహం క్రుద్ధా సంలజ్జితా తదా|
భక్షగృధ్నేన కాకేన దారితా త్వాముపాగతా||18||
అసీనస్య చ తే శ్రాంతా పునరుత్సంగమావిశమ్|
క్రుధ్యంతీ చ ప్రహృష్టేన త్వయాsహం పరిసాంత్వితా||19||
భాష్పపూర్ణ ముఖీ మందం చక్షుషీ పరిమార్జతీ|
లక్షితాsహం త్వయా నాథ వాయసేన ప్రకోపితా||20||

స|| తదా క్రుద్ధా అహం అపహసితా | సంలజ్జితా భక్షగృధ్నేన కాకేన దారితా త్వాం ఉపాగతా ||శ్రాంతా ఆసీనస్య ఉత్సాంగం పునః ఆవిశం| కృధ్యంతి అహం ప్రహృష్టేన త్వయా పరిసాంత్వితా ||హే నాథ వాయసేన ప్రకోపితా బాష్పపూర్ణముఖీ మందం చక్షుషీ పరిమార్జతీ అహం త్వయా లక్షితా||

అలా కోపములో ఉన్న నన్నుచూసి నవ్వితివి. సిగ్గుపడి , తినాలనే కోరికగల కాకిచేత గీకబడి నేను నీ ఆశ్రయమునకు చేరితిని. శాంతముగా ఉపాసీనుడవైన నీ వడిలో మరల ప్రవేశించితిని. క్రోధముతో ఉన్న నన్ను నవ్వుతూ ఊరడించితివి. ఓ నాధ ! వాయసముచేత ప్రకోపింపబడిన భాష్పములతో నిండిన ముఖము కల నాక్రోధమును నీవు చూచితివి.

పరిశ్రమాత్ ప్రసుప్తాచ రాఘవాంకేsప్యహం చిరమ్|
పర్యాయేణ ప్రసుప్తశ్చ మమాంకే భరతాగ్రజః||21||
స తత్ర పునరే వాథ వాయసః సముపాగమత్|
తతః సుప్త ప్రబుద్ధాం మాం రామస్యాంకాత్ సముత్థితమ్||22||
వాయసః సహసాగమ్య విదదార స్తనాంతరే|
పునః పునరథోత్పత్య విదదార స మాం భృశమ్||23||

స|| అహం అపి పరిశ్రమాత్ రాఘవాంకే చిరం ప్రసుప్తా చ | పర్యాయేణ భరతాగ్రజః మమ అంకే ప్రసుప్తః||అథ స వాయసః పునరేవ తత్ర సముపాగమత్ | తతః సః వాయసః సహసా ఆగమ్య సుప్తప్రబుద్ధాం రామస్య అంకాత్ సముత్థితాం మామ్ స్తనాంతరే విదదార| అథ పునః ఉత్పత్య మాం భృశం విదదార ||

' నేనుకూడా ఆ శ్రమతో రాఘవుని అంగములలో చాలాసేపు నిద్రపోయితిని. మరల భరతాగ్రజుడు నా అంగములలో నిద్రపోయెను. అప్పుడు ఆ వాయసము మరల అచటికే వచ్చెను. అప్పుడు ఆ వాయసము వెంటనే వచ్చి రాముని అంగములనుంచి లేచిన నా స్తనముల మధ్య తన ముక్కుతో పొడిచెను. అది మళ్ళీ ఎగిరి మళ్ళీ పొడిచెను'.

తతః సముత్‍క్షితో రామో ముక్తైః శోణితబిందుభిః|
వాయసేన తతస్తేన బలవత్ క్లిశ్యమానయా||24||
స మయా బోధితః శ్రీమాన్ సుఖసంతప్తః పరంతపః|
స మాం దృష్ట్వా మహాబాహుర్వితున్నాం స్తనయోః తదా||25||
అశీవిష ఇవ క్రుద్ధః శ్వసన్ వాక్య మభాషత|

స|| తతః రామః ముక్తైః శోణిత బిందుభిః సముక్షితః | తతః తేన వాయసేన బలవత్ క్లిస్యమానయా మయా శ్రీమాన్ పరంతపః సుఖసుప్తః సః బోధితః||మహాబాహుః సః తదా స్తనయోః విత్రున్నాం మాం దృష్ట్వా కృద్ధః ఆశీవిషైవ శ్వసన్ వాక్యం అభాషత||

అప్పుడు రాముడు మీదపడుచున్న రక్త బిందువులతో తడిసెను. అప్పుడు ఆ వాయసముచేత బలవత్తరముగా బధింపబడుతున్న నాచేత శతృవులను తపించు సుఖముగా నిద్రలో నున్న శ్రీమాన్ కి లేపబడెను . ఆ మహాబాహువులు కల అతడు స్తనములప్పై గాయపరచబడిన నన్నుచూచి కోపముతో విషముక్రక్కుచున్న పాము వలె బుసలు కొట్టుతూ ఇట్లు పలికితివి.

కేన తే నాగ నాసోరు విక్షతం వై స్తనాంతరమ్||26||
కః క్రీడతి స రోషేణ పంచ వక్త్రేణ భోగినా|
వీక్షమాణః తతః తం వై వాయసం సముదైక్షత||27||
నఖైః సరుధిరైః తీక్ష్‍ణైర్మామేవాభిముఖం స్థితమ్|
పుత్రః కిల స శక్రస్య వాయసః పతతాం వరః||28||
ధరాంతరగతః శీఘ్రం పవనస్య గతౌ సమః|

స|| నాగనాసోరు సీతా స్తనాంతరం కేన విక్షతం వై సరోషేణ పంచవక్త్రేణ భోగినా కః క్రీడతి|| తతః వీక్షమాణః సరుధిరైః తీక్షణైః నఖైః మామేవ అభిముఖం స్థితం తం వాయసం సముదేక్షత వై||పతతాం వరః సః వాయసః శక్రస్య పుత్రః కిల ధరాంతరగతః శీఘ్రం గతౌ పవనస్య సమః||

ఓ నాగనాసోరూ ! సీతా నీ స్తనముల మధ్య లో గాయము చేస్న వాడెవడు. కోపించిన ఇదుతలలగల పాముతో ఎవడు ఆడగోతుచున్నాడు? అలా చూస్తూ వున్న తీక్షణమైన గోళ్లతో నాకు ఎదురుగా నిలబడి వున్న అ వాయసమును చూచితివి. ఎగురువానిలో శ్రేష్ఠుడు ఆ వాయసము ఇంద్రుని పుత్రుడు. శీఘ్రముగా భూమిపై దిగి వచ్చిన వాడు. గతిలో వాయుసమానుడు.

తతః తస్మిన్ మహాబాహుః కోపసంవర్తితేక్షణః||29||
వాయసే కృతవాన్ క్రూరాం మతిం మతిమతాం వరః|
స దర్భం సంస్తరాత్ గృహ్య బ్రాహ్మేణాస్త్రేణ యోజయత్||30||
స దీప్త ఇవ కాలాగ్నిర్జజ్వాలాభిముఖో ద్విజమ్|
స తం ప్రదీప్తం చిక్షేప దర్భం తం వాయసం ప్రతి||31||
తతః తం వాయసం దర్భస్సోంబరేనుజగామ హ|

స|| తతః మతిమతాం వరః మహాబాహుః కోపసంవర్తితేక్షణః తస్మిన్ వాయసే క్రూరాం మతిం కృతవాన్ ||సః సంస్తరాత్ దర్భం గృహ్య బ్రాహ్మేణ అస్త్రేణ యోజయత్ | సః దీప్తః కాలాగ్నిరివ ద్విజం అభిముఖః జజ్వాల|| సః ప్రదీప్తం తం దర్భం తం వాయసం ప్రతి చిక్షేప | తతః సః దర్భః తం వాయసం అంబరే అనుజగామ హ||

అప్పుడు మహాబాహువులు కల వాడు బుద్ధికలవారిలో శ్రేష్ఠుడు కోపముతో నిండిన కళ్లతో ఆ వాయసముపై కఠినముగా ఆలోచించితివి. అప్పుడు దర్భాసనమునుండి ఒక దర్భను తీసికొని బ్రహ్మ అస్త్రముగా ప్రయోగించితివి. ఆ అస్త్రము కాలాగ్నివలె మండుచూ ఆ వయసమునకు అభిముఖమై ప్రజ్వరిల్లసాగెను. ఆ మండుచున్న దర్భను ఆ వాయసముపై ప్రయోగించితివి. అప్పుడు ఆ దర్భ ఆ వాయసమును ఆకాశములో అనుసరించసాగెను.

అనుశ్రుష్టః తదా కాకో జగామ వివిధాం గతిమ్||32||
లోకకామ ఇమం లోకం సర్వం వై విచచార హ|
స పిత్రా చ పరిత్యక్తః సురైశ్చ సమహర్షిభిః||33||
త్రీన్ లోకాన్ సంపరిక్రమ్య తమేవ శరణం గతః|
స నిపతితం భూమౌ శరణ్యః శరణాగతమ్||34||
వధార్హమపి కాకుత్‍స్థః కృపయా పర్యపాలయత్|

స|| తదా కాకః అనుశ్రుష్టః వివిధం గతిం జగామ | లోకకామః ఇమం సర్వం లోకం విచచార హ||సః త్రీన్ లోకాన్ సంపరిక్రమ్య పిత్రా చ సమహర్షిభీ సురైశ్చ పరిత్యక్తః తమేవ శరణం గతః ||శరణ్యః స కాకుత్‍స్థః శరణాగతం భూమౌ నిపతితాం తం వధార్హం అపి కృపయా పర్యపాలయత్||

"అప్పుడు ఆ కాకి అనుసరించబడినదై అనేకమైన ప్రదేశములు వెళ్ళెను వెళ్ళెను. తనప్రాణ రక్షణకోసము అన్ని లోకములనూ గాలించెను. ఆ వాయసము ముల్లోకములను తిరిగి తండ్రి అలాగే మహర్షులచేత తిరస్కరింపబడిన వాడై నిన్నే శరణు కోరెను. శరణుకోరబడిన ఆ కాకుత్‍స్థుడు , శరణాగతుడై భూమిపై పడివున్న అ వాయసమును వధార్హుడైనప్పటికీ దయతో కాపాడితివి.'

పరిద్యూనం విషణ్ణం చ స త మాయాంతం అబ్రవీత్|
మోఘం కర్తుం న శక్యం తు బ్రాహ్మమస్త్రం తదుచ్యతామ్||36||
హినస్తు దక్షిణాక్షి త్వచ్ఛర ఇత్యథ సోఽబ్రవీత్|
తతః తస్యాక్షి కాకస్య హినస్తి స్మ స దక్షిణమ్||
దత్వా స దక్షిణం నేత్రం ప్రాణేభ్యః పరిరక్షితం||37||
స రామాయా నమస్కృత్వా రాజ్ఞే దశరథాయ చ|
విసృష్టేన వీరేణ ప్రతిపేదే స్వమాలయమ్||38||

స|| సః పరిద్యూనం విషణ్ణం ఆయాంతం తం అబ్రవీత్ | బ్రహ్మం అస్త్రం మోఘం కర్తుం న శక్యం తు | తత్ ఉచ్యతామ్||అథ సః అబ్రవీత్ త్వత్ శరః దక్షినాక్షి హినస్తు ఇతి | తతః సః తస్య కాకస్య దక్షిణం అక్షి హినస్తి స్మ| సః దక్షిణమ్ దత్వా ప్రాణేభ్యః పరిరక్షితః ||సః రామాయ నమస్కృత్వా రాజ్ఞే దశరథాయ తేన వీరేణ విశృష్టః చ స్వం ఆలయమ్ ప్రతిపేదే|

అలిసిపోయి విషణ్ణ వదనముతో వచ్చిన ఆ వాయసముతో ఇట్లు పలికితివి. ' ప్రయోగింపబడిన బ్రహ్మ అస్త్రమును నిరర్ధకము చేయుట శక్యము కాదు. ఏమి చేయవలనో చెప్పుము' అని. అప్పుడు ఆ వాయసము చెప్పెను. " నీ శరము నా కుడికన్నును నిరర్ధకము చేయుగాక' అని. అప్పుడు ఆ వాయసముయొక్క కుడికన్ను నిరర్ధకము చేయబడినది. ఆ వాయసము అలా కుడి కన్ను ఇచ్చి తన ప్రాణములను రక్షించుకొనెను. పిమ్మట ఆ వాయసము రామునకు నమస్కరించి దశరథునకు నమస్కరించి ఆ వీరుని ఆజ్ఞతో తన నివాసమునకు తరలి పోయెను.

మత్కృతే కాకమాత్రేతు బ్రహ్మాస్త్రం సముదీరితమ్|
కస్మాద్యోమాఽహరేత్ త్వత్తః క్షమసే తం మహీపతే||39||
స కురుష్వ మహోత్సాహః కృపాం మయి నరర్షభ|
త్వయా నాథవతీ నాథ హ్యనాథా ఇవ దృశ్యతే||40||

స|| మహీపతే మత్కృతే కాకమాత్రే బ్రహ్మాస్త్రం సముదీరితం త్వత్తః మాం యః అహరన్ తం కస్మాత్ క్షమసే||నరర్షభ సః మహోత్సాహః మయి కృపాం కురుష్వ| నాథ త్వయా నాథవతీ అనాథా ఇవ దృశ్యతే||

' ఓ రాజా ! నన్ను బాధించిన ఆ వాయసముపై బ్రహ్మాస్త్రము ప్రయోగించిన నీవు, నన్ను అపహరించిన వానిని ఎందుకు క్షమిస్తున్నావు? ఓ నరర్షభ ! మహోత్సాహముతో నాపై దయచూపుము. ఓ నాధా ! నాధకల నేను అనాధవలె నున్నాను'.

అనృశంస్యం పరో ధర్మః త్వత్త ఏవ మయా శ్రుతః|
జానామి త్వాం మహావీర్యం మహోత్సాహం మహాబలమ్||41||
అపారపార మక్షోభ్యం గాంభీర్యాత్ సాగరోపమమ్|
భర్తారం ససముద్రాయా ధరణ్యా వాసవోపమమ్||42||

స||అనృశంస్యం పరః ధర్మః మయా త్వత్తః ఏవ శ్రుతః | త్వం మహావీర్యం మహోత్సాహం మహాబలం అపరాపరం అక్షోభ్యం గంభీర్యాత్ సాగరోపమం సముద్రాయాః ధరణ్యాః భర్తారం వాసవోపమం జానామి ||

' ఇతరుల శోకమును శమింపచేయుట ధర్మము అని నీ దగ్గరనుంచే నాచేత వినబడినది. నీవు మహావీరుడవు మహోత్సాహముకల మహాబలుడవు. అసాధ్యమైన వాటిని సాధ్యము చేయువాడవు. సముద్రము వలె గంభీరుడవు. ధరణికి భర్త. ఇంద్రుని తో సమానుడవు అని నాకు తెలుసు '.

ఏవమస్త్రవిదాం శ్రేష్ఠః సత్వవాన్ బలవానపి|
కిమర్థం అస్త్రం రక్షస్సు న యోజయతి రాఘవః||43||
న నాగ నాపి గంధర్వా నాసురా న మరుద్గణాః||44||
రామస్య సమరే వేగం శక్తాః ప్రతిసమాధితుమ్|
తస్య వీర్యవతః కశ్చిత్ యద్యస్తి మయి సంభ్రమః||45||
కిమర్థం న శరైః తీక్ష్‍ణైః క్షయం నయతి రాక్షసాన్|

స|| రాఘవ ఏవం అస్త్రవిదాం శ్రేష్ఠః సత్యవాన్ బలవాన్ అపి రక్షస్సు అస్త్రం కిమర్థం న యోజసి||సమరే రామస్యవేగం ప్రతిసమాధితుం న నాగాః న గంధర్వా న సురాః న మరుద్గణాః అపి శక్తాః ||వీర్యవతః తస్య మయి కశ్చిత్ సంభ్రమః అస్తి యది తతః తీక్ష్‍ణైః బాణైః రాక్షసాన్ కిమర్థం క్షయం న నయతి||

' ఓ రాఘవా అస్త్రములు ప్రయోగించువారిలో శ్రేష్ఠుడవు బలవంతుడవు అయి ఈ రాక్షసులపై ఎందుకు అస్త్రములను ప్రయోగించవు. సమరములో రాముని ధాటికి నిలబడుటకు నాగులు గంధర్వులు సురులు మరుద్గణములు కూడా సమర్థులు కారు. ఆ వీరుడైన రామునకు నాపై కించిత్తు దయవున్నా తీక్షణమైన బాణములతో రాక్షసులను ఎందుకు నాశనము చేయుటలేదు?'

భ్రాతురాదేశమాదాయ లక్ష్మణోవా పరంతపః||46||
కస్య హేతోర్నమాం వీరం పరిత్రాతి మహాబలః|
యది తౌ పురుషవ్యాఘ్రౌ వాయ్వగ్నిసమ తేజసౌ||47||
సురాణామపి దుర్దర్షౌ కిమర్థం మాముపేక్షతః|
మమైవ దుష్కృతం కించిన్మహదస్తి న సంశయః||48||
సమర్థా వ పి తౌ యన్మాం నావేక్షేతే పరంతపౌ|

స|| పరంతపః మహాబలః వీరః లక్ష్మణో వా భ్రాతుః ఆదేశం ఆదాయా కస్యహేతోః మామ్ న పరిత్రాతి || వాయ్వగ్నిసమతేజసౌ పురుషవ్యాఘ్రౌ తౌ సురాణాం దుర్ధర్షౌ యది అపి మాం కిమర్థం ఉపేక్షతః||మమైవ మహత్ కించిత్ దుష్కృతం అస్తి |సంశయః న | యత్ సమర్థావపి పరంతపౌ తౌ మామ్ న ఆవేక్షేతే||

పరంతపుడు మహాబలుడు వీరుడు అయిన లక్ష్మణుడు అన్నగారి ఆదేశముతో ఎందుకు నన్ను రక్షించుట లేదు?. వాయువు అగ్నితో సమానమైన తేజస్సుగల పురుషవ్యాఘ్రము లగు వారిని సురులు కూడా ఎదురుకొనలేరు. వారు నన్ను ఎందుకు ఉపేక్షించుచున్నారు? నాలో ఎదో మహత్తరమైన పాపము ఉన్నది. సంశయము లేదు. సమర్ధులైనాగాని ఆ పరంతపులు నన్ను ఉపేక్షించుచున్నారు.

వైదేహ్యా వచనం శ్రుత్వా కరుణం సాశ్రుభాషితమ్||49||
అథాబ్రవీన్మహాతేజా హనుమాన్మారుతాత్మజః|

స|| అథ మహాతేజా మారుతాత్మజః హనుమాన్ వైదేహ్యాః సాశ్రుభాషితం కరుణం వచనం శ్రుత్వా అబ్రవీత్ ||

వైదేహి యొక్క ఆ కన్నీరుతో పలికిన వచనములను వినిన మహా తేజము కల ఆ హనుమంతుడు ఇట్లు పలికెను.

త్వచ్ఛోకవిముఖో రామో దేవి సత్యేన తే శపే||50||
రామే దుఃఖాభిపన్నే చ లక్ష్మణః పరితప్యతే|
కథంచిత్ భవతీ దృష్టా న కాలః పరిశోచితుమ్||51||
ఇమం ముహూర్తం దుఃఖానాం ద్రక్ష్యస్యంతమనిందితే|
తావుభౌ పురుషవ్యాఘ్రౌ రాజపుత్రౌ మహాబలౌ||52||
త్వద్దర్శన కృతోత్సాహౌ లంకాం భస్మీకరిష్యతః|
హత్వా చ సమరే క్రూరం రావణం స బాంధవమ్||53||
రాఘవస్త్వాం విశాలాక్షి నేష్యతి స్వాం పురీం ప్రతి|

స|| దేవి రామః త్వత్ శోకవిముఖః | సత్యేన తే శపే |రామే దుఃఖాభిపన్నే లక్ష్మణః పరితప్యతే ||కథంచిత్ భవతీ దృష్టా| పరిదేవితుం కాలః న| అనిందితే ఇమం ముహూర్తం దుఃఖానాం అంతం ద్రక్ష్యసి||పురుషవ్యాఘ్రౌ మహాబలౌ త్వత్ దర్శన కృతోత్సాహౌ ఉభౌ తౌ రాజపుత్రౌ లంకాం భస్మీకరిష్యతః||విశాలాక్షీ రాఘవః సహబాంధవం కౄరం రావణం హత్వా స్వాం పురీం ప్రతి త్వాం నేష్యతి ||

' ఓ దేవి నీ వియోగ శోకముతో రాముడు విషయములలో విముఖత చూపించుచున్నాడు. సత్యముగా ప్రమాణము చేసి చెప్పుచున్నాను. రాముడు దుఃఖములో నుండుటవలన లక్ష్మణుడు కూడా దుఃఖములో ఉన్నాడు. ఎలాగో అదృష్టము కొలదీ నీవు చూడబడినావు. ఇది విచారించవలసిన కాలము కాదు. ఓ పూజ్యురాలా ! ఈ క్షణమే దుఃఖముల అంతము చూస్తున్నావు. ఆ మహాబలవంతులూ పురుషవ్యాఘ్రములు అగు రాజపుత్రులు ఇద్దరూ నీ దర్శనము నకై ఉత్సాహముతో ఈ లంకానగరమును భస్మము చేసెదరు. ఓ విశాలాక్షీ రాఘవుడు రావణుని అతని బంధువులతో సహా హతమార్చి నిన్ను తన పురమునకు తీసుకుపోవును'.

బ్రూహి యద్రాఘవో వాచ్యో లక్ష్మణశ్చ మహాబలః||54||
సుగ్రీవో వాపి తేజస్వీ హరయోsపి సమాగతః|
ఇత్యుక్తవతి తస్మింశ్చ సీతా సురసుతోపమా||55||
ఉవాచ శోక సంతప్తా హనూమంతం ప్లవంగమమ్|

స|| రాఘవః యత్ వాచ్యః మహాబలః లక్ష్మణశ్చ తేజస్వీ సుగ్రీవో అపి సమాగతాః హరయో అపి బ్రూహి||తస్మిన్ ఇత్యుక్తవతి సురసుతోపమా సీతా శోక సంతప్తా ప్లవంగమం హనుమంతం ఉవాచ||

' రాఘవునకు, మహాబలుడు లక్ష్మణునకు, తేజస్వి సుగ్రీవునకు అక్కడ సమాగమైన వానరులకు ఎమి మాటలు చెప్పవలెనో అవి నీవు చెప్పుము '. ఈ విధముగా చెప్పబడిన, శోకములో ఉన్న, సురలతో సమానమైన ఆ సీతా మారుతాత్మజుడగు హనుమంతునితో ఇట్లు పలికెను.

కౌసల్యా లోకభర్తారం సుషువే యం మనస్వినీ||56||
తం మమార్థే సుఖమ్ పృఛ్చ శిరసా చాభివాదయ|
స్రజశ్చ సర్వరత్నాని ప్రియాయాశ్చ వరాంగనా||57||
ఇశ్వర్యం చ విశాలాయాం పృథివ్యాం అపి దుర్లభమ్|
పితరం మాతరం చైవ సమ్మాన్యాభిప్రసాద్యచ||58||
అనుప్రవ్రజితో రామం సుమిత్రా యేన సుప్రజాః|

స|| లోకభర్తారం యం మనస్వినీ కౌసల్యా సుషువే తం మదర్థం సుఖం పృచ్ఛ శిరసా అభివాదయ చ సుఖమ్ పృఛ్చ ||స్రజశ్చ సర్వరత్నాని ప్రియాః యాః వరాంగన్యాః విశాలాయాం పృథివ్యాం దుర్లభం ఇశ్వర్యే చాపి అభి ప్రసాద్య చ పితరం మాతరం చాపి సమ్మాన్య యేన సుమిత్రా సుప్రజాః రామం అనుప్రవ్రాజితః||

'లోకము సంరక్షించుటకు మనస్విని అయిన కౌసల్య ఎవరిని జన్మనిచ్చెనో వానికి నాకొఱకు శిరస్సు వంచి అభివాదము చేసి వారి కుశలము అడుగుము. పుష్పమాలికలనూ , అన్ని రత్నములను అనురాగవతులైన స్త్రీలను విశాలమైన పృథివినీ దుర్లభమైన ఇశ్వర్యమును త్యజించి తల్లి తండ్రుల అనుమతితో రాముని అనుసరించినవాడు సుమిత్రానందనుడు.

అనుకూల్యేన ధర్మాత్మా త్యక్త్వా సుఖమనుత్తమమ్||59||
అనుగచ్ఛతి కాకుత్‍స్థం భ్రాతరం పాలయన్ వనే|
సింహస్కంధో మహాబాహుః మనస్వీ ప్రియదర్శనః||60||
పితృవత్ వర్తతే రామే మాతృన్మాం సమాచరన్|
హ్రియమాణాం తదా వీరో న తు మాం వేద లక్ష్మణః||61||
వృద్ధోపసేవీ లక్ష్మీవాన్ శక్తోన బహుభాషితా|
రాజపుత్త్రః ప్రియశ్రేష్ఠః సదృశః శ్వసురస్యమే||62||

స||ధర్మాత్మా అనుత్తమం సుఖం త్యక్త్వా భ్రాతరం కాకుత్‍స్థం వనే ఆనుకూల్యేన పాలయన్ అనుగచ్ఛతి||సింహస్కంధః మహాబాహుః మనస్వి ప్రియదర్శనః మామ్ మాత్రువత్ సమాచరన్ రామే పిత్రువత్ వర్తతే||వీరః లక్ష్మణః తదా మామ్ హ్రియమాణం న వేద వృద్ధోపసేవీ లక్ష్మీవాన్ శక్తః న బహుభాషితా మే శ్వశురస్య సదృశః ప్రియః శ్రేష్ఠః రాజపుత్రః||

లక్ష్మణుడు ధర్మాత్ముడు , అత్యుత్తమమైన సుఖము ను త్యజించి అన్నగారైన కాకుత్‍స్థుని కి తోడునీడగా వనములో అనుసరించును. సింహపు స్కంధమువంటి స్కంధముకల, మహాబాహువులు కల, మనస్వి, ప్రియదర్శనుడు. నన్ను కన్నతల్లిలాగ రాముని కన్న తండ్రిలాగా చూచుకొనును. వీరుడు లక్ష్మణుని కి నన్ను అపహరింపబడడము తెలియదు. వృద్ధులని సేవించు, వివేకముగల సమర్థుడైన అందరిమెప్పు పొందిన ఆ రాజకుమారుడు నా మామగారితో సమానుడు.

మమ ప్రియతరో నిత్యం భ్రాతా రామస్య లక్ష్మణః|
నియుక్తో ధురి యస్యాం తు తాముద్వహతి వీర్యవాన్||63||
యం దృష్ట్వా రాఘవో నైవ వృత్తం ఆర్యమనుస్మరేత్|
స మమార్థాయ కుశలం వక్తవ్యో వచనాన్మమ||64||

స|| రామస్య భ్రాతా లక్ష్మణః నిత్యం మమ ప్రియతరః వీర్యవాన్ యస్యాం ధురి నియుక్తః తాం ఉద్వహతి||యం దృష్ట్వా రాఘవః వృత్తం ఆర్యం న అనుస్మరేత్ సః మమ ఆర్థాయ మమ వచనాత్ కుశలం వక్తవ్యః||

'రాముని యొక్క తమ్ముడు లక్ష్మణుడు. ఎల్లప్పుడూ నాకు ప్రియమైన వాడు. వీరుడు ఏపని అప్పగించినా నిర్వర్తించువాడు. ఎవరిని చూచి రాముడు జరిగిన వృత్తాంతము తలచడో అతనిని నా కొఱకై నా మాటలుగా కుశలము అడుగుము'.

మృదుర్నిత్యం శుచిర్దక్షః ప్రియో రామస్య లక్ష్మణః|
యథా హి వానరశ్రేష్ఠ దుఃఖక్షయకరో భవేత్||65||
త్వమస్మిన్ కార్యనిర్యోగే ప్రమాణం హరిసత్తమ||

స|| వానరశ్రేష్ఠః హరిసత్తమః మృదుః నిత్యం శుచిః దక్షః రామస్య ప్రియః లక్ష్మణః యథా దుఃఖక్షయకరో భవేత్ | అస్మిన్ కార్యనియోగే త్వం ప్రమాణం||

'ఓ వానరోత్తమ మృదుస్వభావి పావనుడు సమర్థుడు రామునికి ప్రియుడు అయిన లక్ష్మణుడు ఏవిధముగా నాదుఃఖమును అంతముచేయునో అట్లు నీవు కార్యము సాధింప వలెన".

రాఘవః త్వత్సమారంభాన్మయి యత్నపరో భవేత్||66||
ఇదం బ్రూయాశ్చ మే నాథం శూరం రామం పునః పునః|
జీవితం ధారయిష్యామి మాసం దశరథాత్మజ||67||
ఊర్ధ్వం మాసాన్న జీవేయం సత్యే నాహం బ్రవీమి తే|
రావణే నోపరుద్ధాం మాం నికృత్యా పాపకర్మణా||68||
త్రాతుమర్హసి వీర త్వం పాతాళాదివ కౌశికీమ్|

స|| రాఘవః త్వత్ సమారంభాత్ మయి యత్నపరః భవేత్ ! మే నాథం శూరం రామం పునః పునః ఇదం బ్రూయాః||దశరథాత్మజ మాసం జీవితం ధారయిష్యామి | మాసాత్ ఊర్ధ్వం న జీవేయం| అహం సత్యేన తే బ్రవీమి||వీర పాపకర్మణా రావణేన నికృత్య ఉపరుద్ధాం మాం త్వం పాతాళాత్ కౌశికీం ఇవ త్రాతుమ్ అర్హసి||

' రాఘవుడు నీ సంరంభము వలనే నన్ను రక్షించు యత్నములో పడును. నా నాధునికి మరల మరల చెప్పుము. దశరథాత్మజ నేను ఒక మాసము జీవితము ధరించెదను. మాసము గడిచి జీవించను. నేను సత్యముగా చెప్పుచున్నాను. ఓ వీరా పాపకర్ముడగు రావణుడు నన్ను బంధించినవాడు. పాతాళమునుంచి ఇంద్రుని ఇశ్వర్యమును విష్ణువు రక్షించినట్లు నీవు నన్ను రావణబంధమునుండి రక్షింపవలెను'.

తతో వస్త్రగతం ముక్త్వా దివ్యం చూడామణిం శుభమ్||69||
ప్రదేయో రాఘవాయేతి సీతా హనుమతే దదౌ|
ప్రతిగృహ్య తతో వీరో మణిరత్నమనుత్తమమ్||70||
అంగుళ్యా యోజయామాస న హ్యస్య ప్రాభవద్భుజః|

స|| తతః సీతా వస్త్రగతం శుభం దివ్యం చూడామణిం ముక్త్వా రాఘవాయ ప్రదేయః ఇతి హనుమతే దదౌ||తత్ః వీరః అనుత్తమం మణిరత్నం ప్రతిగుహ్య అంగుల్యా యోజయామాస అస్య భుజః న ప్రాభవత్ హి||

అప్పుడు సీత తన వస్త్రములో కట్టబడిన శుభకరము దివ్యము అయిన చూడామణిని తీసి రాఘవునకు ఇవ్వమని హనుమంతునికి ఇచ్చెను. అప్పుడు ఆ వీరుడు అత్యుత్తమమైన ఆ మణిరత్నమును తీసుకొని అది తన భుజమునందు ఇమడని కారణమువలన తన వేలికి పెట్టుకొనెను.

మణిరత్నం కపివరః ప్రతిగృహ్యఽభివాద్య చ||71||
సీతాం ప్రదక్షిణం కృత్వా ప్రణతః పార్శ్వతః స్థితః|
హర్షేణ మహతా యుక్తః సీతా దర్శనజేన సః||72||
హృదయేన గతో రామం శరీరేణ తు విష్ఠితః||73||

స|| కపిప్రవీరః మణిరత్నం ప్రతిగుహ్య సీతాం అభివాద్య చ ప్రదక్షిణం కృత్వా ప్రణతః పార్శ్వతః స్థితః||సః సీతాదర్శనజేన మహతా హర్షేణ యుక్తః హృదయేన రామం గతః శరీరేణ తు విష్ఠితః||

ఆ కపిప్రవీరుడు మణిరత్నములు తీసుకొని సీతాదేవికి ప్రదక్షిణము చేసి అభివందనములు చేసి అమె పక్కన నిలబడెను. ఆతడు సీతా దర్శనముతో అత్యంత హర్షముపొంది శరీరము ఇక్కడే ఉన్నా తన మనస్సుతో రాముని చేరెను.

మణివరముపగృహ్య మహార్హం జనకనృపాత్మజయా ధృతం ప్రభావాత్|
గిరిరివ పవనావధూతముక్తః సుఖితమనాః ప్రతిసంక్రమం ప్రపేదే||74||

స|| మహార్హం జనకనృపాత్మజయా ధృతం తం మణివరం ఉపగృహ్య ప్రభావాత్ పవనావధూతముక్తః గిరిరివ సుఖితమనాః ప్రతిసంక్రమం ప్రపేదే||

జనకమహరాజు యొక్క కుమార్తె ద్వారా మహత్తరమైన మణిని తీసుకొని, వాయువులచే కంపింపబడి కుదుటబడిన పర్వతమువలె, సుఖమైన మనస్సు గలవాడై తిరుగు ప్రయాణమునకుహనుమంతుడు సిద్ధపడెను.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే అష్టత్రింశస్సర్గః ||

ఈ విధముగా శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో ముప్పది ఎనిమిదవ సర్గ సమాప్తము.

||ఓమ్ తత్ సత్||